از جمله آفات مهم دامداران به خصوص آنهایی که در روستا به صورت سنتی اداره میگردند وجود تعداد زیادی که روی بدن دام در آغل یا طویله می باشد. شرایط بد بهداشتی جایگاه دام از یک طرف و نبودن آگاهیهای لازم از نحوه زندگی، تکثیر و و افزایش جمعیت کنه ها و روش کنترل آنان از سوی دیگر موجب خسارت و تلفاتی در دام می گردد. این موجودات انگل چون به تنهایی قادر به ادامه زندگی نبوده، روی بدن حیوانات و دامها را برای زندگی انتخاب می کنند و با تغذیه از خون و انتقال بیماری خطرناک از جمله زردی و یرقان همه ساله خسارات و تلفاتی را در گوسفندان بوجود می آورند و از این طریق سلامتی دام و انسان رابه خطر می اندازند بنابراین دامداران با ید این موجودات خطرناک را شناخته و با کنترل و مبارزه آن گوسفندان خود را از خطر مرگ و آلودگی و بیماریهای خطرناک نجات دهند.

شرایط آب و هوای ایران از نظر رشد و تولید مثل انگل ها بسیار مناسب است. به همین جهت در اکثر مناطق دامپروری آلودگی هایی دیده می شود. بنا به گزارش سازمان دامپزشکی 68 میلیون رأس گوسفند و بز در ایران موجود است.

در حیوانات مبتلا به انگل تولید گوشت شیر و سایر فرآورده های دام از حد طبیعی کمتر می شود. اگر نقصان بدن هر گوسفند راkg 5 سالانه در نظر بگیریم میزان کمبود گوشت با توجه، به 68 میلیون رأس دام 340 میلیون k می شود با توجه به قیمت هر کیلو گوشت در بازار قیمت گوشت ده ها میلیارد تومان می شود. که سالانه کشور ما متحمل می شود. که باید به این ضرر، ضررهای شیر و پشم و تلفات بیماریهای انگلی اضافه گردد. کنه این موجود خطرناک از نظر پزشکی و دامپزشکی اهمیت زیادی دارد. و بیماریهای بسیار خطرناکی را به انسان و حیوان انتقال می دهد. گروهی از کنه در داخل اصطبل ها و شکاف دیوار یا ترک های زمین و لانه پرندگان به سر می برند و گروهی از کنه ها در بیابان زیربوته ها و شکاف زمین ها به سر می برند کنه ماده پس از تخمگذاری تلف می شود. وقتی شرایط گرما و رطوبت کافی باشد پس از مدتی از تخم؛ نوازد کنه خارج می شود. گوسفند در طول حیاتش با بیماری های زیادی روبرو است که به برخی از این بیماریها ممکن است در اثر انگل هایی که روی پوست بدن حیوان جای می گیرد مبتلا شده و در صورت ابتلا پشم حیوان شروع به ریزش می کند و در برخی موارد خارشهای غیرقابل تحمل در پوست ایجاد می گردد. این نوع انگل ها که از نوع انگل های خارجی می باشند. باعث بروز بیماریهایی نظیر جرب، کچلی، خارش و از این قبیل می شوند. جهت جلوگیری از ابتلا حیوان به این انگل ها بعد از پشم چینی حیوان باید از روش حمام ضد کنه استفاده کرد. جهت حمام دادن دام بایستی از محلول های شیمیایی استفاده شود در مناطق مختلف و شرایط آب و هوای مختلف محلول شیمیائی که بایستی جهت حمام دام استفاده شود متفاوت است آنچه مسلم است باید شرایط اقدامی را با شرایط محلی وقف داد. کنه های حیوان را میتوان یکی از تخصص یافته ترین گروه کنه ها دانست که بصورت انگل خارجی بر روی مهره داران زمین به سر می برند این کنه ها در تمام حالات تکاملی بعد از جنین (به جز کنه های نر در بعضی از گونه ها) از خون و ترشحات بافت میزبان خود تغذیه می کنند. آلودگی شدید به کنه ها موجب خسارات اقتصادی زیاد و گاهی نیز مرگ میزبان در نتیجه خارش و کم خونی میگردد. چون این کنه ها معمولاً حامل عوامل بیماری زا چندی مانند ریکنسیا هستند و از نظر اقتصادی بسیار مهم و قابل توجه می باشند.

کنه های حیوان از نظر جثه از بزرگترین کنه ها هستند که طول برخی از آنها به 3 سانتی متر می رسد. فعالیت انگل بر روی بدن دام موجب کم خونی در گوسفند می گردد. در ضمن در اثر نیش زدن جراحات موضعی در دام ایجاد کرده و سبب می شود که گوسفند خود را بخاراند. در نتیجه پشم فاسد می شود. مدفوع انگل پشم را رنگین ساخته و به آسانی شسته نمیشود. گوسفندانی که خوب تغذیه نشده اند و یه آنهایی که در مقابل هوای سرد محافظت نمی شوند بیشتر در معرض ابتلا به این انگل بوده و بدین جهت شدت فعالیت انگل و ناراحتی هایی که ایجاد می کنند در اواخر زمستان بیشتر خواهد بود.

کنه ها و تقسیم بندی آنها

این انگل ها بند پایان بدون شاخک آرواره و بال هستند. شکل ظاهری آنها گرد و بیضی و طول آنها 11 الی 15 میلی متر است. بدن از سطح پشتی نسبتاً محدب و از سطح شکمی مسطح می باشد. برخلاف اکثر عنکبوت مانندها، بدن کنه حداقل بطور ظاهری از یک قطعه واحد تشکیل یافته است. البته در مراحل جنین و تکامل حتی برای کنه ها نیز مانند سایر بندپایان می توان بدن حلقه حلقه را مشخص نمود. انواعی از کنه ها فاقد چشم و برخی از آنها دارای یک جفت چشم ساده می باشند از نظر اعضاء حسی این انگل ها دارای موها و خارهای حساس بر روی بدن بوده و نیز اندام های اختصاصی مانند پاهای دهان لامسه ای و نیز عضو دیگری بنام «هالر» می باشند که بر روی زوج اول پاهای حرکتی آنها قرار دارد. اعضاء حسی دیگری نیز در بعضی انواع یافت می شوند کنه ها سر حقیقی ندارند و آنچه که بجای سر در جلو یا زیر قسمت جلویی بدن آنها قرار گرفته در واقع پایه ای برای نگهداری ضمائم دهان آنها است.

دو عدد شلیسر (یا کلیسر): که به جای آرواره محسوب می شوند و از جنس کیتین هستند. شکل های مختلفی دارند و گاهی بصورت انبر یا دو تیغه قیچی می باشند و در انتهای تعدادی دندانه دارند.

دو عدد پا یا زائده های جنسی: یا پاهای لامسه ای فکی دارای چند بند هستند و بند انتهایی دارای گیرنده های حسی است.

یک عدد هیپوستوم (زبان): که عضوی است گرزن یا زبانه ای شکل و ممکن است دارای خارها و دندانه های قلاب مانندی نیز باشد.

این ضمائم مجموعاً برای اتصال کنه ها به دامها، پاره کردن پوست و مکیدن خون آنها بکار می روند. برخی از کنه ها ماده چسبناکی از دهان ترشح می کنند که باعث اتصال بیشتر آنها به میزبان می گردد. در انتهای پاها انواعی از کنه ها چنگال، ناخن و یا قلاب هائی وجود دارد که در حرکت و اتصال آنها به دام و نیز اتصال کنه ها بهم در موقع جفت گیری بکار میروند. تنفس اغلب کنه ها از طریق نای و شاخه های متعدد آن صورت می گیرد. این انشعابات در سراسر بدن منتشر بوده و بوسیله یک جفت روزنه تنفسی که در طرفین بدن قرار گرفته اند به خارج راه دارد. کنه های بالغ و نابالغ (وچه) دارای 4 جفت پا و نوزادان (لارو) دارای 3 جفت پا هستند. کنه ها فقط از خون و لنف میزبان می توانند تغذیه نمایند. حتی خوردن مستقیم خون از داخل یک ظرف برای آنها امکان پذیر نیست. به همین جهت پرورش آنها در آزمایشگاه و بطریقه مصنوعی به راحتی عملی نشده است. علت این امر وضع خاص ضمائم دهان آنهاست. این جانوران مجبورند با ضمائم مزبور پوست را سوراخ و سپس تغذیه نمایند. دانشمندان توانسته اند با کشیدن پرده های غشائی خاصی بر روی ظروف حاوی خون مشکل تغذیه مصنوعی کنه ها را تا حدی حل کنند. این موجودات اشتهای زیادی برای خونخواری دارند و بعضی از انواع آنها می توانند روزانه 2 گرم یا تا 4 میلی لیتر (سانتی متر مکعب) خون بمکند و تا ده یا ده ها برابر حجم اولیه خود متسع شده، بصورت دانه های درشت درآیند. معده و روده آنها نیز حجیم بوده و می توانند مقادیر زیادی خون در خود جای دهد. برحسب وضع پوشی، بدن کنه ها را به دو نوع سخت (ایکسودیده) و نرم (آرگازیده) تقسیم می نمایند. پوشش خارجی کنه های ایکسودیده نسبتاً خشک و غیرقابل انعطاف است ولی پوشش کنه های آرگازیده قابلیت انعطاف بیشتری داشته و چرم مانند است. در سطح خارجی آن نیز چین و شکن ها و گاهی خارهای متعددی دیده می شوند. پوشش کتینی کنه ها اصولاً از چند لایه متشکل از ترشحات سلولهاپوششی سطح بدن آنها بوجود آمده است ماده اصلی موجود در کیتین نوع گلیکوزامین است.

ش1با توضیحات

گاهی لایه میانی کتینی در سطح بدن کنه به مواد آهکی و غیره آغشته شده استحکام بیشتری می یابد، پوشش کیتین مقاومت قابل توجهی به کنه ها بخشیده و آنها را از گزند عوامل نامساعد طبیعی تا حد زیادی محفوظ می دارد. کنه ها می توانند در موقع احساس خطر، با بستن سوراخ های طبیعی بدن و با تکیه بر پوشش محافظ خود، شرایط نامطلوب محیطی اعم از هوای سرد یا گرم را تحمل نموده و حتی در برابر برخی سموم نیز به علت نفوذ ناپذیری نسبی پوشش بدن تا حدود زیادی مقاومت نمایند این قدرت بدن باعث شده که برخی دانشمندان کنه ها را جز سرسخت ترین جانوران دنیا به حساب آورند. در اغلب کنه ها پوشش کتینی به صفحات متعددی تقسیم شده که هر کدام را یک آکوسون می نامند. در لبه عقبی بدن بعضی انواع نیز شیارهایی بنام فستون وجود دارد فرورفتگی یا شیارهایی هم در اطراف سوراخ تناسلی و مخرج بعضی کنه ها یافت می شود. از این گونه مشخصات برای تقسیم بندی و شناسایی کنه ها استفاده می گردد. آکوسون و فستون اغلب در کنه های سخت دیده می شوند.

پوشش خارجی کنه ها سخت اگر چه ظاهراً غیرقابل انعطاف است ولی در واقع به صورت یک قطعه واحد نبوده بلکه شبکه ای از قطعات سخت و کوچک است که قسمتهای نرم تری آنها را بهم متصل نموده اند. به این ترتیب در موقع خونخواری، قسمت های نرم به خوبی متسع شده سطح بدن را گسترش می دهند تا با افزایش حجم داخلی بدن منطبق شود. در کنه های نرم نیز چین و شکن ها باز شده امکان افزایش سطح بدن را فراهم می سازند.

کنه های نرم در موقع خونخواری متورم و نسبتاً کروی می شوند ولی به زودی بدنشان پهن و از بالا و پایین فشرده می شود بطوریکه براحتی می توانند در شکاف دیوارها وارد شده و خود را مخفی سازند.

کنه های سخت که مدتی را روی دام ها به خونخواری می پردازند طی مدتی که روی دام هستند کمی خون می خورند که تا کمتر متورم شده و باعث جلب توجه پرندگان که آنها را صید می کنند نگردد و نیز در میان بدن دامهای گله له و فشرده نشوند. سپس در یک فاصله کوتاه مقدار زیادی خون از میزبان مکیده و از میزبان جدا می شوند.

علاوه بر وجود پوشش معمولی کتینی، در تمام سطح پشتی کنه های نر از نوع ایکسودیده (سخت)، پوشش یا سپر ضخیم تر دیگری از همان جنس کیتین وجود دارد که به آنها استحکام بدنی بیشتری داده، در عوض قدرت اتساع و خونخواری آنها را محدودتر می کند. این سپرها که اسکوتم نامیده می شوند تنها یک سوم یا جزئی از قسمت جلوئی سطح پشتی کنه های ماده از نوع سخت را می پوشانند. به همین جهت که کنه های ماده احتیاج بیشتری به خونخواری جهت تخمگذاری و تولید نسل دارند می توانند خون مورد احتیاج خود را براحتی بمکند. اسکوتم در کنه های نر و ماده آرگازیده (نرم) اصلاً وجود ندارد.

کنه ها بیشتر در قسمت های کم موی بدن حیوانات مستقر می شوند ولی در آلودگی های شدید آنها را می توان در اغلب نقاط بدن میزبان پیدا کرد فعالیت اکثر کنه ها مخصوصاً انواع سخت در فصول معتدل سال افزایش می یابد. بعضی از آنها مخصوصاً انواع نرم نیز در فصول سرد فعالیت بیشتری دارند. اغلب کنه ها می توانند مدت زیادی را بدون غذا زنده بمانند. عمر آنها نیز نسبتاً طولانی است. به عنوان مثال بعضی انواع کنه های نرم می توانند حتی تا 25 سال ادامه زندگی دهند. عمر کنه های سخت اغلب به یک یا چند سال محدود است.

سیر تکاملی کنه های سخت

کنه های بالغ نر و ماده پس از تغذیه از خون دام ها با هم جفتگیری نموده به زمین می افتند. که نر بزودی از بین می رود ولی کنه ماده تا مدت کوتاهی باقی مانده و شروع به تخم ریزی می نماید. تعداد تخم اغلب در کنه های سخت زیاد بوده و در برخی مانند انواع هیالوما به 15 هزار عدد می رسد. کنه ماده نیز پس از اتمام تخم ریزی تلف می شود. کنه های سخت برخلاف کنه های نرم در طی عمر خود فقط یکبار تخم ریزی می نمایند.

بسته به نوع کنه و شرایط محیطی پس از مدتی از هر تخم نوزادی خارج می شود که 3 زوج پا داشته و بسیار فعال است. نوزادان خود را به بالای ساقه گیاهان رسانیده، پس از مدتی انتظار به دامهای در حال چرا می چسبند و شروع به تغذیه از خون آنان می کنند. سپس به زمین افتاده در شکافهای زمین و پناهگاه های دیگر در مراتع مخفی می شوند. در این مرحله تغییراتی در بدن آنها صورت گرفته، اولین پوست اندازی (جدا شدن سطح خارجی پوشش کتینی) انجام می شود. طی این مرحله نوزاد 6 پا به نوچه 8 پایی تبدیل می گردد. نوچه ها هم مانند نوزادان خود را از طریق گیاهان به دامها چسبانیده و از خون تغذیه می کنند، به زمین می افتند و پس از چندی پوست اندازی کرده به کنه های بالغ نر و ماده تبدیل می شوند که آنها هم در شرایط مناسب از طریق گیاهان خود را به دامها چسبانیده از خون میزبان تغذیه می کنند و پس از رشد کافی جفتگیری نموده، به زمین می افتد و این چرخه ادامه پیدا می یابد. به این ترتیب می توان گفت که کنه های سخت دارای سه مرحله آزاد هستند. مدت متوسط طی هر یک از مراحل انگلی (نوزادی، نوچه ای، بالغ) در روی میزبان در شرایط مساعد برای بسیاری از کنه ها یک یا چند هفته است. مدت طی هر مرحله آزاد در روی زمین نیز در شرایط محیطی مطلوب، معمولاً یک یا دو هفته است ولی در شرایط نامساعد و در صورت عدم دسترسی به میزبان مناسب، مدت زندگی آزاد در هر مرحله ممکن است به چندین ماه یا سال برسد. بنابراین سیر تکاملی یک کنه، بسته به نوع آن و شرایط محیطی، می تواند چند هفته چند ماه یا چند سال طول بکشد.

ش2 با توضیحات

سیر تکاملی کنه های نرم

سیر تکاملی کنه های نرم نیز شامل مراحل تخم، نوزاد، نوچه و بالغ است. این کنه ها معمولاً روزها در لانه طیور، شکاف دیوار، اصطبل ها و خانه های مجاور و محل های مشابه زندگی کرده شب ها به دام و طیور که در حال استراحت هستند حمله می کنند. کنه های نرم برخلاف کنه های سخت که در هر حمله چند روزی را روی میزبان به سر می برند، فقط چند دقیقه و حداکثر چند ساعت بر روی مزبان باقی می مانند و پس از تغذیه آنرا رها کرده به پناهگاه خود در محیط اطراف، داخل لانه طیور و اصطبل دام ها پناه می برند. این کنه ها در مقایسه با کنه های سخت تعداد کمتری تخم میگذارند (هر بار تا 150 عدد و در طی عمر جمعاً تا 1000 عدد) ولی در عوض پس از جفتگیری و تخم ریزی اول از بین نمی روند بلکه زنده مانده و به دفعات تخم گذاری می نمایند. تعداد مراحل نوچه ای آنها نیز متعدد است و پس از هر مرحله نوچه ای یک پوست اندازی نیز وجود دارد بنابراین برخلاف کنه های سخت که در طی سیر تکاملی فقط 2 بار (در طول عمر خود) پوست اندازی دارند، کنه های نرم دارای دفعات متعدد پوست اندازی هستند.

 شکل 3 بعد جدول1

انواعی از کنه ها سیر تکاملی خود را با استفاده از یک میزبان طی می کنند ولی برخی دیگر به دو یا سه میزبان (از یک نوع یا نواع مختلف حیوانات) احتیاج دارند. نوع اول تمام مراحل انگلی را روی یک حیوان اول و مرحله بلوغ را روی حیوان دیگر طی می کند. نوع سه میزبانی در هر یک از مراحل انگلی خود از حیوان جدیدی تغذیه می نماید.

انواعی از کنه ها سیر تکاملی خود را با استفاده از یک مزبان طی می کنند ولی برخی دیگر به دو یا سه میزبان (از یک نوع یا انواع مختلف حیوانات) احتیاج دارند.

نوع اول تمامی مراحل انگلی را روی یک حیوان سپری می کند و نوع دوم مرحله نوزادی و نوچه ای را روی حیوان اول و مرحله بلوغ را روی حیوان دیگری طی می کند نوع سه میزبانی در هر یک از مراحل انگلی خود از حیوان جدید ی تغذیه می نماید. نام انواعی از کنه ها برحسب تقسیم بندی فوق به قرار زیر است:

1ـ یک میزبانی            ـ اغلب انواع بوئوفیلوس

                               ـ برخی از انواع مارگاروپوس

                               ـ برخی از انواع درماسنتور

                               ـ نوع اتوبیوس منینی

2ـ دو میزبانی             ـ انواعی از هیالوما

                               ـ نوع ریپی سفالوس اورستی

                               ـ نوع ریپی سفالوس بورسا

3ـ سه میزبانی             ـ اغلب انواع ایکسودس

                               ـ برخی از انوع ریپی سفالوس

                               ـ انواع همافیزالیس

                               ـ انواعی از هیالوما

                               ـ انواعی از درماسنتور

                               ـ انواع اورنیتی دوروس

                               ـ نوع آرگاس برسیکوس

کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است